Styrt avvikling av det nynorske skriftspråket?

Den fyrste august 2012 vart den største rettskrivingsendringi for nynorsk sidan 1938 gjennomførd. Mandatet til rettskrivingsnemnda har vore å laga "ei tydeleg, enkel og stram norm" som "er stabil over tid". Det vart slege fast at nynorsken skal normerast på eigen grunn - ubunde av bokmål. Dette fordi målet om å smelta dei to språki saman til eitt vart skrinlagd for godt i 2002. Bokmål fekk ny, konservativ rettskriving i 2005.

Språkrådet seier at endringane ikkje er så store, og det verkar som det berre er former som [bygdi], [fjelli], [jentor] på tradisjonell side og [bare], [noen] og mye på samnorsk side som vert tekne ut or rettskrivingi. Dei verkelege endringane blir hysja ned. Røyndomen er at nynorsken vert meir vid og rotete enn før, han vert meir samnorsk/bokmålsnær enn før, og alle bandi attende til Ivar Aasen vert brotne.

Ikkje strammare
290 former er tekne ut or nynorsken. Så mykje som 234 av desse er diverre tradisjonelle former som massing, [klyppa] og verkty. Men nedskjeringane i valfridomen råkar mest sjeldsynte ord (76 av dei 290 har 0 treff i Det nynorske tekstkorpuset, 22 har 1 treff, medan 218 har under 100 treff). Om former som bose el. boso og eksis el. eksersis er valfrie skulle neppe gjera nynorsken vanskeleg, for dette er ord me sjeldan eller aldri ser skrivne. Det er i det sentrale ordtilfanget (dei vanlege ordi) det er viktig å redusera valfridomen. Men her har nemndi heller auka han. 136 nye former er tekne inn i nynorsken, hovudsakeleg i dei mest frekvente orda. Av desse kjem 120 frå bokmål, t.d. svømme, ønske, sørge osv.

Me ynskjer dykk velkomne og nokre vener slæst
Me ynskjer dykk velkomne kan no skrivast på 16 ulike måtar, t.d. denne: Vi ønsker dokker velkomne. Før kunne setningi skrivast på 4 ulike måtar i den vide rettskrivingi, mot berre 2 i læreboknormalen. Og alle dei seksten skrivemåtane er hovudformer som kan nyttast i lærebøker og statlege skriv.

På den andre sida er nokre vener slæst skrekkdømet frå den gamle rettskrivingi, som då kunne skrivast på 24 ulike måtar. Men i 20 av desse var det snakk om klammeformer som [noen], [slæst] og [slåss]. I læreboknormalen var det såleis berre 4 skrivemåtar, og av den grunn var det ikkje noko stort formsprik i normal nynorsk.

Problematisk valfridom
Kvifor er det så problematisk med valfridom i det sentrale ordtilfanget? Fordi det er desse ordi folk oftast ser i skrift, gjev valfridom i desse eit stort formsprik i vanleg nynorsk. T.d. kan ønskjer dukka opp gjennomsnittleg tre gonger per sideoppslag i ei lærebok. Til no har ønskjer vore hovudform medan [ynskjer] har vore tillaten som sideform. No er desse jamstelte i tillegg til at ønsker og ynsker er komne inn som nye former. Når du finn den eine formi i ei bok, den andre i neste osv, er det ikkje godt å veta kva form du skal skriva sjølv - du vert språkleg usikker. Med 2012-normalen har nynorsken heller fått normoppløysing enn norm. Eit sjeldsynt ord som bose el boso dukkar kanskje opp ein gong per femtande bok du les, og då er det lite til gagn at boso er teken ut or rettskrivingi.

Talemålsnært?Nemndi har teke inn mange nye bokmålsformer i nynorsken, og heller ikkje vore like streng med nedskjeringi av bokmålsformer som dei har vore med tradisjonsformer. Dei ser på tilnærmingsformer som "utvikling", "moderne nynorsk" og "talemålsnært". Kor mykje truverde har ynskjet om talemålsnære former når [klyppa], [smolt], [plome] og jamstelling vert tekne ut or nynorsken til fordel for klippe, smult, plomme og jamstilling? Dei som snakkar bokmålsnært har god støtte i bokmålet. Dei som snakkar nynorsknært vil alltid liggja nærast nynorsken, same kor bokmålsnær han blir. Men også me har rett på eit eige skriftspråk - me vil ha skikkeleg nynorsk.

Meir bokmål = avvikling av nynorsken
Det er sagt i sidemålsdebatten at det er lettare å læra to ulike språk enn to nærskylde språk. Sistnemnde fører berre til forvirring. Difor må bokmålet vera "bokmålsk" og nynorsken vera "nynorsk", slik at me kan skilja språki ifrå kvarandre. Nynorsken treng ein prestisje som eit sjølvstendig språk. 2012-normalen aksepterer ei stode der bokmål er normalen, og det fører ikkje til anna enn avvikling av det nynorske skriftspråket.

Eg vil dela ei eigi erfaring frå ungdomsskulen: Eg skreiv "normalnynorsk" etter mønster frå lærebøkene i 8. klasse. E-infinitiv, ø-former (t.d. gløtt, løgn og nøkkel), monoftongar (t.d. rør, høre osv.) og dobbelkonsonantar (t.d. møkk, kjøkken, kjøtt og bønn) gjorde nynorsken for lik bokmål. Eg tenkte bokmål, og såleis kom forbodne former som ønske og [legge] av seg sjølv. Eg hadde karakteren 4. Då eg byrja å skriva meir tradisjonelt fekk eg attende den nynorske tankegangen, og enda opp på karakteren 6. Nynorske sermerke som a-infinitiv, y-former (glytt, lygn og nykel), diftongar (røyr, høyra osv.) og enkelkonsonantar (møk, kjøken, kjøt og bøn) har meir å seia enn ein skulle tru.

Dokker
Så lenge me har hatt nynorsk har pronomenet de (subjektform) og dykk (objektform) vore eineform for andre person fleirtal. I 2012-normalen vert eit nytt system med dokker (subjekt-/objektform) jamstelt med de - dykk. Skal ein fyrst koma einskilde talemålsformer i møte, lyt ein koma dei andre i møte òg. Kva med dikka, deke, deko, dokk, døkk og dere? 2012-normalen favoriserer eitt av dei mange systemi som finst rundtom i landet. Det mest demokratiske er å halda på de - dykk som eineform - det vert like framandt for alle. Dessutan er det dykk som best sameinar overgangar til i/e (dikka/deke) på den eine sida og ø/o (døkk/dokk) på den andre.

Kritikk
I Sogn Avis hevda Jan Olav Fretland at "også dei mest ihuga Ivar Aasen-tilhengjarane har kome med innspel, men til å vera ei såpass stor endring har det vore lite usemje og diskusjon." Dette er ei merkverdig utsegn frå Fretland. I høyringsrunden i februar 2011 kom det inn mange fråsegner, og ein ikkje ubetydeleg del av desse kom med kritikk av nemndi og framlegget deira. På høyringsmøtet var det oppheta diskusjon mellom Arvid Langeland i Voss Mållag og forfattaren Edvard Hoem. Lag og einskildpersonar har skrive brev til Språkrådet og departementet for å stogga rettskrivingsendringane. På landsmøtet til Noregs Mållag i 2011 vart det ikkje fleirtal korkje for nemndi eller Voss Mållag sine framlegg. Dette syner at organisasjonen er kløyvd på midten. Saki var oppe også på landsmøtet i 2012, og då røysta 63 for eit framlegg frå Ullensvang Mållag om å trekkja attende rettskrivingi, medan 74 røysta mot (og 4 var fråhaldande). At over 40 % av landsmøteutsendingane gjekk inn for å trekkja tilbake ei allereie godkjend rettskriving, og at det no blir arbeidt med ei alternativ norm, syner kor mykje usemje og diskusjon det er og har vore om 2012-normalen. I den grad Fretland har rett, så er det berre fordi Språkrådet har hysja ned og neglisjert dei kritiske røystene i debatten. Ottar Grepstad har sagt at "ingen store nynorskorganisasjonar har gått imot rettskrivingi", men Målungdomen uttrykte tydeleg nok at "me meiner ikkje at framlegget som førelåg 1. februar 2011 er godt nok."

Det er enno håp
Eit nettverk beståande av lag og einskildpersonar over heile landet arbeider med å gje ut ei alternativ ordliste, som tilbyd ei tydeleg, enkel og stram norm. Denne normi er bygd på enkle reglar i staden for ei mengd unntak, og ho inneheld kjende tradisjonelle former. Ordlista er venteleg i handelen på nyåret.